Bardzo dawno temu przeczytałem zdanie, które zapadło mi w pamięć: „Wojna domowa jest najokrutniejszym rodzajem wojny”. W takiej wojnie nie obowiązują żadne zasady. Jest przesiąknięta wyjątkową nienawiścią i strachem. Nigdy nie wiesz, kto jest wrogiem, a kto swoim, czego się spodziewać po przypadkowo spotkanym człowieku, więc nikomu nie ufasz. A jeśli ktoś jest po „naszej” stronie, skąd można mieć pewność, że nie sprzyja „tamtym”? Ludzie, którzy latami żyli w spokoju obok siebie, byli sąsiadami, przyjaciółmi, kolegami z klasy, nagle strzelają do siebie, a ponieważ często nie są częścią regularnej armii, skłonni są popełniać straszne zbrodnie.
Pamiętam, jakie wrażenie zrobił na mnie film Miklosa Jancso „Gwiazdy na czapkach”, w którym obsesyjny styl tego reżysera, z kamerą i postaciami w nieustannym ruchu, jak może nigdy już później buduje właśnie taki obraz okrutnego, niezrozumiałego chaosu wojennych utarczek i ucieczek (rzecz dzieje się podczas wojny domowej w Rosji). Podobnie jest w znakomitej „Białej gwardii”, powieści Michaiła Bułhakowa, w której pojęcia „swoi” i „obcy” w ogóle tracą sens.
Dobrze wiemy, że nie jest to zamknięta karta, już choćby po doświadczeniach jugosłowiańskich. Wybitna powieść Serhija Żadana „Internat” potwierdza z wielką siłą, że teza o końcu historii jest cokolwiek przesadzona. Scenerią jest wojna na wschodzie Ukrainy, w rejonie w Donbasu. Pasza, trzydziestopięcioletni nauczyciel wyrusza ze swojej miejscowości do leżącego kilkadziesiąt kilometrów dalej miasta, by zabrać z tamtejszego internatu siostrzeńca. Trzy dni piekła, ale nie takiego, do jakiego przyzwyczaiła nas literatura wojenna. Piekło tworzą krajobrazy, zasnute burą mgłą, w styczniowym, zimnym, siąpiącym nieustannie deszczu (śnieg leży gdzieniegdzie, ale nie biel dominuje, a czarne, zadymione błoto). Zniszczone domy, pojazdy, sklepy, drogi, powalone elementy urządzeń służących jeszcze niedawno ludziom. Piekłem są ludzie – źli, nieufni, nieprzyjaźni, rozdrażnieni, zmęczeni, brudni, wyczerpani, z którymi trudno nawiązać kontakt. Żadan opisuje świat w trakcie apokalipsy, w którym ludzie miotają się, nie wiedząc, co zrobić i jak się zachować.
Narracja jest trzecioosobowa, ale to chwyt, powiedziałbym, gramatyczny. Absolutnie wszystko widzimy oczami Paszy, który, stosując filmową nomenklaturę, nie schodzi z ekranu. Narrator tylko jego myśli relacjonuje, jego stan umysłu, jego wspomnienia. W ten sposób zawężony zostaje także punkt widzenia czytelnika. Pasza jest cywilem, chciałby pozostać na marginesie konfliktu, celowo się od niego odcina, telewizyjnych wiadomości nie ogląda. W jego oczach wojskowi to ludzie w mundurach, czytelnik musi się domyślić, kim dane oddziały są w tej wojnie. Z drugiej strony Pasza zdaje sobie sprawę, że jako nauczyciel jest w oczach innych związany z państwem, tym bardziej, że uczy „języka” – nie pada nigdy wyjaśnienie, jakiego, ale przecież wiemy. Tu, na wschodzie, wszyscy mówią po rosyjsku i wszyscy wsłuchują się w to, jaki akcent słychać w wymowie innych, to jeden ze znaków, który pomaga domyślać się, czy „nasz”, czy „od tamtych”.
Rzadko już mi się zdarza, by fabuła powieściowa wciągnęła mnie na tyle, bym z niecierpliwością przewracał kolejne kartki. W przypadku „Internatu” tak było, choć w zasadzie wiadomo, do czego opowieść zmierza. Ale co będzie na następnej ulicy, jakie nowe zagrożenie pojawi się za rogiem, za opustoszałym placem, jak się zachowają napotkani ludzie, kim są – to działa jak sceny w horrorze, trzymając w napięciu, a jednocześnie jest opisem stanu świadomości bohatera, jego nieustannej czujności.
W tej historii głównym śladem współczesności są komórki, rzadko działające, bo w zamęcie wojny trudno złapać zasięg, ale dające przynajmniej nadzieję, że dzięki telefonowi jest szansa, by skontaktować się z bliskimi, choćby i poinformować o śmierci. W ostateczności służą za latarkę w szybko zapadających ciemnościach. Te komórki w każdej kieszeni przypominają nam, że dzieje się to wszystko teraz, blisko, w naszym kręgu cywilizacyjnym. Być może bez nich uznalibyśmy, że to świat wymyślony, nierealny.
Nieprzyjemna książka, nieprzyjemni ludzie. Trudno tu kogoś obdarzyć bezwarunkową sympatią, Pasza też jest postacią trochę śliską, niejednoznaczną. Co więcej, gdy śledzimy nieliczne retrospekcje, będące wspomnieniami Paszy, rozumiemy, że i czasy przed tą ostatnią wojną nie były zbyt radosne. To nie tak, że ludzie żyli sobie dobrze, aż nagle świat wyszedł z formy. Żadan w pełni panuje nad konstrukcją powieści, każda z retrospekcji ma w tej koncepcji swoją funkcję. I tak ta apokaliptyczna historia się toczy, aż nagle, pod sam koniec, zmienia się narrator. Raptem przyjmujemy inną perspektywę, zupełnie niespodziewaną. To inne spojrzenie pozwala na odrobinę optymizmu, jakby zalaną zimnym deszczem ziemię oświetliło kilka promieni słońca.
blog_subscription_form]
